ΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΝΙΚΟΣ ΖΕΡΒΟΝΙΚΟΛΑΚΗΣ

 

ΚΑΒΟΣ

Η ΦΩΤΙΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

Μια Λιτανεία

Στον Τριπόταμο Της Τήνου.

 

Το χωριό Τριπόταμος, στη Τήνο, γίνεται φόντο μιας κινηματογραφικής σκηνής από τη λιτάνευση των εικόνων.

 

Είναι μια θρησκευτική λιτανεία, που οι ρίζες της δείχνουν ότι πηγαίνουν πολύ βαθιά στο χρόνο και αγγίζουν αρχαιότερες λατρείες. Η λιτάνευση γίνεται την ημέρα της Πρωτοχρονιάς στο χωριό Τριπόταμος της Τήνου και είναι μια μόνο πράξη από ένα πολύπρακτο, όσο και μοναδικό έθιμο.

Το έθιμο λέγεται ΚΑΒΟΣ.

Το τελετουργικό του αρχίζει την Πρωτοχρονιά, διεξοδείται ολόκληρο το χρόνο και η κορυφαία του πράξη συντελείται τα Χριστούγεννα, με ένα τρόπο μυστηριακό και εν πολλοίς  απόκρυφο για τους αμύητους.

Μοναδικό καθ’ όλα και μυσταγωγικό, φαίνεται να έχει χάσει σήμερα πολλά από τα ουσιαστικά του χαρακτηριστικά, ωστόσο, παραμένει ο τελεστικός του ιστός, που αποτελεί ενδεχομένως και ένα χρήσιμο μονοπάτι για την έρευνα της ουσίας του εθίμου.

Ο «Κάβος» είναι μια ιστορία μυημένων, με μια κωδικοποιημένη συμπεριφορά και πάμπολους γρίφους σε ό,τι αφορά την προέλευση του εθίμου.

 

Το «ακοίμητο φως» του Κάβου, προπορεύεται.

 

Πυρήνας του μοιάζει να είναι ένα φανάρι με  «ακοίμητο φως». Είναι σημαντικό ότι ο άνθρωπος που το κρατάει βρίσκεται επικεφαλής της πομπής και ακολουθούν οι εικόνες της λιτάνευσης και ο ιερέας. Το στοιχείο της φωτιάς, δυναμικό αφ’ εαυτού, προσδιορίζει και το έθιμο που συντελείται ακριβώς στην αρχή του καινούριου χρόνου.

Οι Ιερές φωτιές της αρχαιότητας και τα πύραυνα του εξαγνισμού είναι ένας αυτόματος συνειρμός μπροστά σ’ αυτή την Ιερή Φλόγα, που περιφέρεται με τον ίδιο ακριβώς εξαγνιστικό τρόπο, οδηγώντας στο κάθε σπίτι του χωριού τον καινούριο χρόνο, χωρίς μιάσματα και ανεπιθύμητα βάρη. Εκείνη την ημέρα, κάθε σπίτι είναι άβατο, αν πρώτα δεν μπει «το φως του Κάβου».

Ίσως αυτό το «ακοίμητο φως» να ερμηνεύει και το όνομα του εθίμου. Ο «Κάβος», ως ναυτικός όρος σημαίνει ένα σκοινί για να δένουν στους ντόκους τα καράβια. Αυτό το φως μοιάζει να «δένει» το έθιμο αυτό με τον αρχικό του πυρήνα, αφού αυτό το φως κρατιέται ακοίμητο εδώ και πολλούς αιώνες.

Ακοίμητο θα πει ότι καίει μέρα νύχτα, χωρίς να σβήσει ποτέ. Που σημαίνει ότι αν η αρχή του εθίμου ανιχνεύεται χίλια ή χίλιαπεντακόσα χρόνια πριν, αυτό το φως άναψε τότε και η φλόγα του κρατιέται άσβηστη μέχρι σήμερα.

 

Ο Κάβος κρατάει την εικόνα της Γέννησης, κατά τη διάρκεια της λιτάνευσης.

 

Μερικοί υποστηρίζουν ότι η λέξη «Κάβος» προέρχεται από την Ιταλική λέξη Capo, που σημαίνει «επικεφαλής». Και έτσι πάλι, το όνομα αυτού του εθίμου επισημαίνει ότι πρέπει να δούμε αυτό που βρίσκεται στην κορυφή της λιτάνευσης, δηλαδή το «ακοίμητο φως».

Τόσο το «ακοίμητο φως» της λιτανείας, όσο και η λέξη «κάβος» μοιάζει να συναποτελούν ένα κώδικα, ο οποίος όμως  στις μέρες μας είναι πια ένας γρίφος.

Την ημέρα της Πρωτοχρονιάς δεν μπαίνει κανείς σε κανένα σπίτι του χωριού, αν δεν μπει πρώτα το ακοίμητο φως, με τις εικόνες, να κάμουν «ποδαρικό», ενώ ο παπάς ψάλλει μια δέηση μέσα στο σπίτι. Το σπίτι θα πάρει και φως από το φως της λιτανείας, ενώ σε κάθε σπίτι γίνεται κέρασμα σε όσους ακολουθούν τη λιτάνευση των εικόνων.

Η λιτάνευση των εικόνων μέσα από τους  δρόμους-στοές του Τριπόταμου.

 

Στο τέλος της λιτάνευσης ακολουθεί κοινό τραπέζι σε μια μεγάλη αίθουσα δίπλα από την εκκλησία. Είναι το πρώτο τραπέζι που κάνει ο νέος Κάβος. Λίγες μέρες πριν, δηλαδή την ημέρα των Χριστουγέννων το έθιμο αλλάζει χέρια και περνάει από τον προηγούμενο κάβο στον επόμενο.

Κάβος είναι ο άνθρωπος που χρεώνεται κάθε χρόνο το έθιμο και αναλαμβάνει τις υποχρεώσεις του, που θα δούμε στη συνέχεια ποιες είναι αυτές.

Οι εικόνες περνούν από τον ένα Κάβο στον άλλο, την ημέρα των Χριστουγέννων, αμέσως μετά το κοινό τραπέζι στο οποίο έχουν δικαίωμα να παρακαθήσουν μόνο οι αρχηγοί των οικογενειών του χωριού.

Ο Ιερέας του Τριπόταμου, Σπυρίδων Φώσκολος περιγράφει τι ακριβώς γίνεται από την παραμονή των Χριστουγέννων, με τις ετοιμασίες για το μεγάλο κοινό τραπέζι στη γιορτή της «Αγάπης».

  • «Την παραμονή των Χριστουγέννων το πρωί συγκεντρώνονται οι γυναίκες του χωριού στην αίθουσα που γίνεται το τραπέζι, για να καθαρίσουν τα μαγειρικά σκεύη, να καθαρίσουν τα κρεμμύδια για το στιφάδο και να τυλίξουν τους ντολμάδες».

Τα φαγητά που θα σερβιριστούν σ’ αυτό το τραπέζι των Χριστουγέννων, που είναι μόνο για άντρες, είναι ίδια εδώ και πάρα πολλούς αιώνες και απαγορεύεται να προστεθεί ή να αφαιρεθεί κάτι από αυτά.

·                «Οι καμπάνες χτυπούν στις 5 τα χαράματα, την ημέρα των Χριστουγέννων. Πρώτος φτάνει στην εκκλησία ο Κάβος, που κρατάει ένα καλάθι γεμάτο κεριά και όποιος μπαίνει στην εκκλησία του δίνει ο ίδιος από ένα κερί. Μόλις ακουστεί ο Χερουβικός Ύμνος, οι μάγειροι, παίρνουν την ευλογία και αφού προσκυνήσουν την εικόνα της Παναγίας πηγαίνουν και ανάβουν τα τζάκια για να βάλουν πάνω τα 7 καζάνια με το κρέας, τους ντολμάδες και το ρόστο. Μετά τη Θεία Λειτουργία όσοι ξένοι, από άλλα μέρη βρεθούν στον Τριπόταμο, πηγαίνουν στην αίθουσα δίπλα από την εκκλησία και τους προσφέρεται μια σούπα από βραστό κρέας, που λέγεται «Αστέρας» και μαζί με τη σούπα προσφέρεται και ψητό λουκάνικο.».

 

Ο ιερέας Σπυρίδων Φώσκολος  είναι εκείνος που μας έδωσε πολύτιμες πληροφορίες και στοιχεία για το έθιμο του Κάβου.

 

Παραμένουν ερμητικά ανερμήνευτα ωστόσο τόσο τα 7 καζάνια στα οποία ψήνεται το φαγητό, όσο και το όνομα «αστέρας» που έχει η σούπα, έστω και αν εύκολα μπορεί κανείς να το συνδέσει με το αστέρι των Μάγων. Ο αριθμός 7 έχει ένα βάρος και μια πληθώρα ερμηνειών, που διατρέχουν τον αρχαίο κόσμο και είναι τόσο ισχυρές, που και ο Χριστιανισμός υιοθέτησε ένα μέρος τους, διατηρώντας την ιδιαιτερότητα αυτού του συμβολικού αριθμού.

Στις 12 το μεσημέρι των Χριστουγέννων χτυπούν πάλι οι καμπάνες και γίνεται λιτάνευση στο χωριό, της εικόνας της Γέννησης.

Η λιτανεία καταλήγει στο Ναό και στη μεγάλη αίθουσα έχει στρωθεί ήδη το τραπέζι για τους αρχηγούς των οικογενειών οι οποίοι, μπαίνοντας στην αίθουσα χαιρετιούνται μεταξύ τους με έναν ιδιότυπο χαιρετισμό με χειραψία, που έχει κατά κάποιο τρόπο ένα μυστικό χαρακτήρα αναγνώρισης και εμπιστοσύνης.

Αυτή είναι η Εικόνα της Γέννησης, που λιτανεύεται στο χωριό τόσο την ημέρα των Χριστουγέννων, αλλά και την ημέρα της Πρωτοχρονιάς.

 

Ο Ιερέας, που παρακάθεται και εκείνος στο γεύμα, λέει μια ευχή και αμέσως μετά σερβίρονται τα φαγητά με την ίδια πάντοτε, εδώ και αιώνες, αδιασάλευτη σειρά και τάξη.

·                Πρώτα σερβίρεται η σούπα με ρύζι αυγολέμονο.

·                Δεύτερο πιάτο σερβίρεται κρέας βραστό.

·                Τρίτο πιάτο είναι το στιφάδο. Τα κρεμμύδια, λένε, σ’ αυτό το τραπέζι συμβολίζουν τη γλυκύτητα που πρέπει να έχουν οι άνθρωποι σχέσεις τους.

 

·                Τέταρτο πιάτο στη σειρά σερβίρονται οι ντολμάδες, που και αυτοί έχουν το συμβολισμό τους σ’ αυτό το τραπέζι. Συμβολίζουν την ομόνοια και την αδελφοσύνη, που είναι τα κύρια χαρακτηριστικά που προσδίδονται σε αυτό το γεύμα για τους ομοτράπεζους του Κάβου. «Όπως –λέει- είναι σφιχτό το ρύζι μέσα στους τυλιγμένους λαχανοντολμάδες, έτσι πρέπει και οι χωριανοί να είναι μεταξύ τους, σφιχτά ο ένας δίπλα στον άλλο.

·                Πέμπτο πιάτο σερβίρεται το ρόστο. Κρέας μοσχαρίσιο, κοκκινιστό με κρεμμύδια και 6 γλώσσες μοσχαρίσιες, που και αυτές έχουν ένα αποτροπαϊκό χαρακτήρα, να διώχνουν δηλαδή τη γλωσσοφαγιά.

 

 

Σε κάθε σπίτι έχει ετοιμαστεί ένας χώρος για να υποδεχτεί τις εικόνες στη διάρκεια της περιφοράς τους στο χωριό. Ο ιδιοκτήτης του σπιτιού ανάβει ένα κερί από το «ακοίμητο φως» και ο ιερέας ψάλλει μια δέηση στο σπίτι, για το καλό της νέας χρονιάς.

 

·                Τελευταία προσφέρονταν τα φρούτα (Μήλα, πορτοκάλια και μανταρίνια).

·                Έβδομο στοιχείο είναι το κρασί, που καταναλώνεται άφθονο και το πίνουν  σε παλιά, κοινόχρηστα, χάλκινα τάσια-κούπες.

 

Ακόμη μια εντυπωσιακή εικόνα από τη λιτανεία της Πρωτοχρονιάς, καθώς οι εικόνες μεταφέρονται στα χέρια  από τον Τριπόταμο στο γειτονικό συνοικισμό του Σπεράδου.

Παλιότερα, οι συνδαιτυμόνες έπρεπε να έχουν μαζί τους, το πιάτο του καθένας, και το ψωμί του, όπως και τα μαχαιροπίρουνά του δεμένα σε μια πετσέτα, που έφερνε καθένας από το σπίτι του.

Με αυτό το γεύμα, από την πρώτη ήδη χειραψία για την είσοδο στην αίθουσα, οι συνδαιτυμόνες συμφιλιώνονται μεταξύ τους, αν τυχόν είχαν διαφορές, πριν καθίσουν στο κοινό τραπέζι.

Στη διάρκεια αυτού του γεύματος, τα παλιότερα κυρίως χρόνια συζητούσαν και για τυχόν εργασίες που έπρεπε να γίνουν στο χωριό για να συντηρηθούν κάποιοι δρόμοι και χώροι κοινόχρηστοι. Και οι εργασίες αυτές γινόντουσαν από κοινού. Σ’ αυτό το τραπέζι, οι αρχηγοί των οικογενειών προγραμμάτιζαν το Δημόσιο Βίο του Τριπόταμου για την ερχόμενη χρονιά.

Μετά το κοινό αυτό γεύμα ξαναχτυπούν οι καμπάνες και ο απερχόμενος Κάβος φέρνει την εικόνα της Γέννησης στο τραπέζι και μοιράζει σε όλους από ένα κερί.

Το αρχαίο Ιερό της Δήμητρας, πάνω ακριβώς από τον Τριπόταμο (το χωριό διακρίνεται μπροστά). Σ’ αυτόν εδώ το χώρο έκαιγαν ακοίμητες φωτιές,  για τη λατρεία της Θεάς, όπως το «ακοίμητο φως» του Κάβου. Εκτός των άλλων, είναι ένα Τελεστήριο Ιερό, με όσα μπορεί να σημαίνει αυτό.

 

Αρχίζει έτσι μια ακολουθία που κατά τη διάρκειά της ψάλλονται οι καταβασίες των Χριστουγέννων. Ο ιερέας παίρνει ένα πρόσφορο που είχε βάλει πίσω από την εικόνα και καθώς ψάλλεται η Θ΄ Ωδή αρχίζει να διανέμει το πρόσφορο στους συνδαιτυμόνες. Καθένας τους παίρνει με την άκρα των δακτύλων του ένα μικρό ψίχουλο, το βάζει στο στόμα και κάνει το σταυρό του.

Με αυτό το τελετουργικό τελειώνει η θητεία του παλιού Κάβου και τότε ο ιερέας πάλι ρωτά τους παρευρισκόμενους, με την ακόλουθη φράση: «Ποιος θέλει να αναλάβει την υποχρέωση της αδελφότητος;». Αυτός που θα πει «Εγώ», αναλαμβάνει Κάβος για τη νέα χρονιά.

Το φανάρι στην κορυφή της πομπής μεταφέρει την Ιερή Φλόγα, που περιφέρεται για εξαγνιστικούς λόγους στα σπίτια στην αρχή του καινούριου χρόνου!

 

Αυτό βέβαια είναι το τυπικό του εθίμου, γιατί υπάρχει μια μακρά λίστα αναμονής με τους ανθρώπους που έχουν ήδη δηλώσει ότι θέλουν να αναλάβουν. Υπολογίζεται ότι για να ικανοποιηθεί η υπάρχουσα λίστα θα πρέπει να περάσουν περισσότερα από πενήντα χρόνια.

Οι ερμηνείες που δίδονται σ’ αυτό το έθιμο είναι αρκετές, χωρίς ωστόσο καμιά από αυτές να προσεγγίζει με απόλυτη σιγουριά τα ακριβή αίτια που έκαναν τους θεμελιωτές του να το καθιερώσουν.

Είναι σαφές ότι υπάρχουν και ερμητικά στοιχεία και κώδικες, αλλά και τελετουργικά δρώμενα, που ενδεχομένως σε παλιότερους χρόνους ο χαρακτήρας τους να ήταν ακόμη πιο ισχυρός και ευδιάκριτος.

Κανείς δεν ξέρει με ακρίβεια, πόσο βαθειά στο παρελθόν έχει τις ρίζες του αυτό το έθιμο του Κάβου. Ο χαρακτήρας του και μόνο, ωστόσο, προϊδεάζει ότι πρέπει να έχει την αρχή του πάρα πολλούς αιώνες πριν.

Ο Τριπόταμος δεν είναι ένα τυχαίο χωριό και εννοώ ακριβώς το γεγονός ότι μόλις 200 μέτρα Βόρεια από την άκρη του χωριού βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος με το Ιερό της Δήμητρας, των Γεωμετρικών χρόνων, που έχει δώσει σημαντικά ευρήματα (είναι εκτεθειμένα στο αρχαιολογικό Μουσείο Τήνου, στη Χώρα).

Θα αποτολμήσω μια σύγκριση (προς διερεύνηση) ανάμεσα στο «ακοίμητο φως» του Κάβου και τα πολλά πύραυνα του Ιερού της Δήμητρας στα οποία έκαιγε η φωτιά της θεάς.

Αλλά και από τα φαγώσιμα που καταναλώνονται στο κοινό τραπέζι (ΚΟΙΝΟ ΤΡΙΠΟΤΑΜΙΩΝ άραγε;) δεν μπορεί να περάσουν απαρατήρητα τα πολλά κρεμμύδια (οι ΚΡΟΚΟΙ της Θεάς;) που καταναλώνονται, ούτε και το αλεσμένο στάρι, που έμπαινε παλιότερα αντί για ρύζι στο γέμισμα των λαχανοντολμάδων.

Χαρακτηριστικός είναι ακόμη και ο στολισμός στην πόρτα της εκκλησίας, με κλαδιά φοινίκων και καρπούς φρούτων.

 

Δεν ξέρω πόσο τυχαία μπορεί να παραπέμπουν στη Θεά του Τριπόταμου αυτά τα σημερινά στοιχεία από το «σώμα» του εθίμου, που ταυτόχρονα είναι και δικά της σύμβολα. Προσφορές στη Θεά Δήμητρα, χοές στον καινούριο χρόνο. Καρποί της γης, στάρι, βολβοί κρεμμυδιών, φρούτα και κρασί!

Με όλα αυτά προσπαθώ να φανταστώ μια τράπεζα προσφορών στο Ιερό της Δήμητρας που κατοπτεύει τον Τριπόταμο.

Πόσο μακριά μπορεί να είναι στ’ αλήθεια η άκρη αυτού του Κάβου από τα Θυρίδια και το Ιερό της Θεάς.

 

 

Νίκος Ζερβονικολάκης

Τήνος

Τριπόταμος

4 Ιανουαρίου 2008



zervonikolakis.lastros.net   Επιστροφή στην αρχική σελίδα