ΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΖΕΡΒΟΝΙΚΟΛΑΚΗΣ
ΟΙ ΛΙΒΕΛΟΥΛΕΣ Στις Μινωικές απεικονίσεις
Ένα έντομο-αίνιγμα, που έρχεται απαράλλακτο από τους προϊστορικούς χρόνους, όπως πιστοποιούν απολιθώματα που έχουν βρεθεί. Εκείνο που εντυπωσιάζει είναι η συχνή παρουσία του σε παραστάσεις από τη Μινωική λατρεία, όπως απεικονίζονται σε σφραγιδόλιθους.
ΕΙΝΑΙ τυχαίες οι απεικονίσεις λιβελούλας σε λατρευτικές παραστάσεις, ή πρόκειται για κάποιο ιερό έντομο των Μινωιτών; Το ερώτημα αυτό έμεινε αναπάντητο όταν το έθεσα στον αρχαιολόγο Jeffrey Soles, Διευθυντή της αρχαιολογικής ανασκαφής που διερνεργείται στο Μόχλος. Ο αρχαιολόγος που έφερε στο φως το καλοκαίρι του 2005 τη χάλκινη λιβελούλα, κομμάτι από ένα κόσμημα όμοιο με αυτό που φοράει η Μεγάλη Μητέρα Θεά που εικονίζεται στην τοιχογραφία της Ξεστής 3 στη Σαντορίνη, δεν έχει, όπως μου λέει, μια εύκολη απάντηση για την εμφάνιση αυτού του εντόμου στις απεικονίσεις λατρευτικών ιεροτελεστιών στους Μινωικούς χρόνους.
ΜΙΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ Η χάλκινη λιβελούλα που βρέθηκε στο Μόχλος το καλοκαίρι του 2005, όπως είναι μετά την συντήρηση και την αποκατάστασή της στα εργαστήρια του αρχαιολογικού κέντρου, στην Παχιά Αμμο. Η φωτογραφία αυτή είναι ευγενική παραχώρηση του αρχαιολόγου-ανασκαφέα, Jeffrey Soles, καθώς και του επίσημου φωτογράφου της ανασκαφής Χρόνη Παπανικολόπουλου, γι’ αυτή την ιστοσελίδα. Τους ευχαριστώ θερμά.
Ήμουν ωστόσο, ευτυχής, εκείνο το πρωινό του περασμένου Αυγούστου, εκεί στο αίθριο του Κέντρου Ερευνών στην Παχιά Αμμο, γιατί κρατούσα στα χέρια μου για μια ακόμη φορά το εκπληκτικό εύρημα από το Μόχλος, τη λιβελούλα, που μοιάζει να έχει πέσει από το περιδέραιο της Μεγάλης Μητέρας Θεάς, από την Ξεστή 3 της Θήρας.
Κρατώντας στην παλάμη του τη λιβελούλα από το Μόχλος, ο Νίκος Ζερβονικολάκης συζητά γι’ αυτό το εύρημα με τον Αμερικανό αρχαιολόγο και Διευθυντή της ανασκαφής στο Μόχλος, Jeffrey Soles. FOTO: ΟΡΕΣΤΗΣ ΖΕΡΒΟΝΙΚΟΛΑΚΗΣ.
ΙΣΩΣ η αιτία ή η εξήγηση για την παρουσία της λιβελούλας στις παραστάσεις Μινωικών τελετουργιών να κρύβεται στα χαρακτηριστικά αυτού του ίδιου του εντόμου… Σ’ αυτή την υπόθεση που έκανα, ο Jeffrey Soles φάνηκε για λίγο σκεφτικός, και μετά είπε: «Ναι, δεν αποκλείεται…». Μου επισημαίνει πάντως, ότι αυτό το έντομο ζει εδώ και εκατομμύρια χρόνια, χωρίς να έχει αλλάξει, και ότι έχουν βρεθεί πολλά απολιθώματά του. Ο Jeffrey Soles είναι πάντα φειδωλός σε ό,τι λέει, αποφεύγει να κάνει υποθέσεις και περιορίζεται σε ό,τι είναι χειροπιαστό και συγκεκριμένο. Συγκράτησα, ωστόσο, μια φράση του, που την είπε χαμογελώντας, καθώς κρατούσε στο χέρι του τη χάλκινη λιβελούλα: «Η λιβελούλα είναι ένα αίνιγμα». «Να υποθέσω ότι με αυτή τη φράση υπονοείτε κύριε καθηγητά, ότι θα δοκιμάσετε κι εσείς να λύσετε αυτό το αίνιγμα;». Η απάντηση του Jeffrey Soles ήταν μονολεκτική: «Ασφαλώς». Έμεινε για λίγο να κοιτάζει το χάλκινο έντομο στο χέρι του και συμπλήρωσε: «… θα προσπαθήσω, αλλά δεν είναι τόσο εύκολο να βρεις την άκρη. Μπορεί βέβαια να κάνει κανείς πολλές υποθέσεις, αλλά αυτό που έχει αξία νομίζω, είναι να βρεθεί μια απόδειξη…». Είναι λογικό ένας αρχαιολόγος να αναζητά αποδείξεις, προκειμένου να τεκμηριώνει την αλήθεια των ευρημάτων του.
ΑΣΦΑΛΩΣ, αυτό το έντομο θα είχε κάποιο όνομα στην αρχαιότητα, αφού ήταν γνωστό από τους προϊστορικούς ακόμη χρόνους. Ωστόσο, το όνομα αυτό παραμένει άγνωστο, και το έντομο διατηρεί σήμερα ένα όνομα που έχει λατινική προέλευση. Το όνομα λιβελούλα προέρχεται από τη λατινική λέξη LIBELLA, που σημαίνει «υδρόμετρο», ή «υδροστάτης», ή «νερουλάς». Η ονομασία αυτή έχει να κάνει ασφαλώς με τη ζωή και τη δραστηριότητα αυτού του εντόμου, που συνηθίζει να πετάει πάνω από νερά και έλη, γιατί εκεί κυνηγάει και βρίσκει την τροφή του.
Μια λιβελούλα σε ένα υγρότοπο.
Αν γνωρίζαμε το αρχαιο-ελληνικό του όνομα ίσως αυτό να διέσωζε κάποια πληροφορία για το προϊστορικό παρελθόν του εντόμου, γεγονός που ενδεχομένως να διευκόλυνε τα πράγματα. Στις σημειώσεις που κρατούσα στο Μόχλος, μιλώντας με τον Jeffrey Soles, ξαναβλέπω μια ερώτηση, που είχε αιφνιδιάσει τον αρχαιολόγο. ΕΡΩΤΗΣΗ: Γιατί διάλεξαν αυτό το παράξενο έντομο να στολίζει το λαιμό μιας Θεάς, (Θήρα-Ξεστή 3) σε μια τοιχογραφία; JEFFREY SOLES: Ωραία ερώτηση. Ίσως θα πρέπει να βρούμε κάτι ξεχωριστό που έχει αυτό το έντομο για να αξίζει αυτή τη μεγάλη τιμή, να κρέμεται στο λαιμό μιας θεάς… Μια ποιητική απάντηση, χωρίς κάτι χειροπιαστό. Ούτε καν μια εκτίμηση, μια υπόθεση. Είναι προφανές ότι η ίδια η λιβελούλα κρατάει το …μυστικό, που έκανε τους Μινωίτες να τη διαλέξουν για το ρόλο που τη διάλεξαν.
Χρυσό σφραγιδικό δακτυλίδι, με λατρευτική παράσταση, που βρέθηκε στις Αρχάνες. Μέσα στους κύκλους διακρίνονται δυο λιβελούλες.
Η λιβελούλα είναι εκ των πραγμάτων ένα ξεχωριστό έντομο. Ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, για το οποίο είναι πιθανό να ενδιαφερόταν ένας Μινωίτης είναι το γεγονός ότι αυτό το έντομο εκτός από το ότι πετάει, μπορεί να ζει και μέσα στο νερό. Στην πραγματικότητα έχει μια διπλή ζωή. Για ένα διάστημα ζει στο βυθό, πριν ανεβεί στην επιφάνεια και αποκτήσει φτερά για να μπορεί να πετάει. Ο βιολογικός κύκλος μιας λιβελούλας αρχίζει την Άνοιξη, όταν το αρσενικό ζευγαρώνει με το θηλυκό, κατά ένα τρόπο τελετουργικό, που κι αυτός δεν θα περνούσε απαρατήρητος στην Κρήτη των Ανακτορικών χρόνων. ΓΙΑ τη Μινωική Κρήτη είναι φανερό ότι η Άνοιξη έχει ξεχωριστή θέση στη λατρεία και είναι επίσης φανερό ότι η Μινωική Κρήτη αντιγράφει το ερωτικό τελετουργικό που διεξοδείται στη φύση, με τρόπους οργιαστικούς.
ΟΙ ΛΙΒΕΛΟΥΛΕΣ ζευγαρώνουν στον αέρα, ενώ πετούν και ο ερωτικός χορός τους είναι άκρως εντυπωσιακός και αξιοπαρατήρητος. Αμέσως μετά, το θηλυκό έντομο αποθέτει τα αυγά του πάνω σε φύλλα που επιπλέουν σε υδάτινες επιφάνειες, ή πάνω σε υδρόβια φυτά. Ορισμένα είδη λιβελούλας, δεν αποθέτουν καν τα αυγά τους, αλλά τα αφήνουν να πέσουν, καθώς πετάνε πάνω από την επιφάνεια του νερού. Τα αρσενικά έντομα είναι εκείνα που επιλέγουν το χώρο και έχουν τον απόλυτο έλεγχό του, προστατεύοντάς τον και από την εισβολή άλλων αρσενικών. Τα αρσενικά ζευγαρώνουν με πολλά θηλυκά στη διάρκεια της Άνοιξης και μέχρι τις αρχές του καλοκαιριού. ΤΑ ΑΥΓΑ που αποθέτει το θηλυκό στην επιφάνεια του νερού, εκκολάπτονται συνήθως σε πέντε (5) εβδομάδες. Από τα αυγά θα εμφανιστούν οι νύμφες της λιβελούλας, που λέγονται λάρβες. Οι λάρβες αυτές είναι παμφάγες, αλλά και πολύ σκληρές και ανθεκτικές, ώστε να καταφέρνουν μόνες τους να επιβιώνουν. Όσο ζουν στο νερό, βρίσκονται κατά κανόνα στο βυθό και για να κινηθούν εκτοξεύουν νερό από το έντερό τους με δύναμη προς τα πίσω (σαν τουρμπίνα) και μπορούν έτσι να αναπτύξουν μεγάλη ταχύτητα, ώστε να αποφύγουν κάποιο διώκτη τους ή και να κυνηγήσουν οι ίδιες την τροφή τους. Οι λάρβες της λιβελούλας τρέφονται συνήθως με άλλους υδρόβιους οργανισμούς, μικρά ψάρια γόνο, μικρούς γυρίνους ή ακόμη και άλλες …λάρβες!
Μια λάρβα λιβελούλας στο βυθό ενός υγροβιότοπου. Η ουρά της είναι οπλισμένη με μια τρίαινα και με αυτή απειλεί όποιον εχθρό την πλησιάζει. Στους εχθρούς που θα την πλησιάσουν προβάλλει σθεναρή αντίσταση, ακόμη και αν ο εχθρός της είναι στην πραγματικότητα πιο ισχυρός από αυτή. Η τρίαινα που έχει στην ουρά της η λάρβα προκαλεί φόβο και τρέπει σε φυγή τον κυνηγό της. Η λάρβα ξέρει καλά να οχυρώνεται στο βυθό και να χρησιμοποιεί τα όπλα της στο έπακρο. Η ΖΩΗ μιας λάρβας μέσα στο νερό, πριν μεταμορφωθεί για να γίνει έντομο, διαρκεί από 2-3 μήνες μέχρι 2-3 χρόνια, ανάλογα με το είδος της λιβελούλας. Υπολογίζεται ότι υπάρχουν συνολικά πάνω από 3.700 είδη λιβελούλας σε ολόκληρο τον κόσμο και από αυτά, 100 είδη ζουν στην Ευρώπη και στην Ελλάδα. Για τα περισσότερα είδη λιβελούλας αυτό το διάστημα της ζωής τους μέσα στο νερό (όσο είναι λάρβα δηλαδή) είναι και το μεγαλύτερο. Όταν πια έρθει η ώρα να μεταμορφωθούν σε έντομα, ο κύκλος της ζωής τους πλησιάζει στο τέλος του. Μετά από την περίοδο της ζωής τους στο βυθό, οι λάρβες ανεβαίνουν στην επιφάνεια και εκεί, σε κάποιο κλαράκι συντελείται η οριστική τους μεταμόρφωση σε τέλειο έντομο. Το κέλυφος της λάρβας σκάει και από μέσα βγαίνει το έντομο, που διαθέτει πλέον φτερά και είναι ζήτημα λίγης μόνο ώρας να μπορέσει να τα χρησιμοποιήσει και να πετάξει.
Είναι η στιγμή που το κέλυφος της λάρβας σκάει και βγαίνει από μέσα ένα τέλειο έντομο, μια λιβελούλα, που μετά από λίγη ώρα μπορεί να πετάξει. ΤΑ ΦΤΕΡΑ του εντόμου που μόλις έχει βγει από το κέλυφος μιας λάρβας είναι ζαρωμένα και αδύναμα. Πολύ σύντομα όμως αποκτούν όλες τους τις λειτουργίες. Μια από τις ιδιαιτερότητες αυτού του εντόμου έχει να κάνει με τα φτερά. Τα πιο πολλά είδη αυτού του εντόμου έχουν διπλά ζευγάρια φτερά, που το ανάπτυγμά τους ποικίλει σε μέγεθος. Τα πιο μικρά έχουν άνοιγμα 25mm, ενώ άλλα αγγίζουν τα 14cm. Ωστόσο, σε απολίθωμα λιβελούλας που έζησε πριν από εκατομμύρια χρόνια, το άνοιγμα των φτερών της έφτανε τα 70 cm.
ΜΙΑ από τις ιδιαιτερότητες που σχετίζεται με τα φτερά της λιβελούλας είναι ότι μπορεί να τα κινεί ανεξάρτητα ή και αντίστροφα το ένα από το άλλο, γεγονός που εξασφαλίζει στο έντομο τη δυνατότητα να αιωρείται, αλλά και να πετάει ανάποδα (να κινείται δηλαδή προς τα πίσω, ενώ πετάει). Και οι δυο αυτές ιδιαιτερότητες, φαντάζομαι ότι δεν θα είχαν περάσει απαρατήρητες από τους Μινωίτες. Άλλωστε, αν παρατηρήσουμε προσεκτικά την παράσταση του δακτυλιδιού από τις Αρχάνες θα δούμε ότι τα έντομα που εικονίζονται μάλλον μοιάζουν να αιωρούνται. Τα φτερά της λιβελούλας είναι και αθόρυβα, σε αντίθεση με άλλα έντομα, που ο ήχος από το πέταγμά τους, τα προδίδει. Η συχνότητα με την οποία κινούν τα φτερά τους αυτά τα έντομα είναι τέτοια, που το αυτί του ανθρώπου δεν μπορεί να συλλάβει τον ήχο τους. ΤΑ ΜΑΤΙΑ της λιβελούλας είναι πολύ εντυπωσιακά και κάνουν αυτό το έντομο να ξεχωρίζει. Ο τεχνίτης των προϊστορικών χρόνων δίνει έμφαση, αποδίδοντας αυτό το στοιχείο στην ανατομία του εντόμου, που το κάνει επίσης αξιοπρόσεκτο. Η όρασή της λιβελούλας είναι οξύτατη και μπορεί να δει το θήραμά της από απόσταση 40 μέτρων.
Λεπτομέρεια, με το κεφάλι μιας λιβελούλας. Τα μάτια του εντόμου εντυπωσιάζουν.
Εκτός των άλλων, αυτό το έντομο έχει ένα ευρύ πεδίο όψεως, σχεδόν σφαιρικό. ΟΙ ΛΙΒΕΛΟΥΛΕΣ τρέφονται με άλλα έντομα. Συχνά όμως τα θηλυκά εμφανίζουν κανιβαλικές τάσεις και καταβροχθίζουν άλλες λιβελούλες, ακόμη και από το ίδιο είδος. Από τη στιγμή που θα αποκτήσει τη μορφή του τέλειου έντομου, ο κύκλος της ζωής μιας λιβελούλας αρχίζει να κλείνει. Με τη μορφή του εντόμου ζει μόλις λίγες εβδομάδες, το πολύ 7 με 8. Ορισμένα είδη λιβελούλας δεν ζουν πάνω από 14 μέρες, αφότου γίνουν έντομα. Ο χρόνος αυτός των δεκατεσσάρων ημερών ή έστω των λίγων εβδομάδων, είναι ο χρόνος της αναπαραγωγής. Μετά επέρχεται ο θάνατος.
Αξίζει να παρατηρήσουμε μια λεπτομέρεια, στον τρόπο με τον οποίο αποδίδει τα μάτια της λιβελούλας, ο καλλιτέχνης των προϊστορικών χρόνων που φιλοτέχνησε αυτή την τοιχογραφία στην ΞΕΣΤΗ 3, στο Ακρωτήρι της Θήρας. Τα δυο μάτια είναι το στοιχείο που κυριαρχεί απολύτως στη θέση του κεφαλιού, λες και το κεφάλι του εντόμου είναι μόνο δυο μάτια.
Αυτά είναι τα χαρακτηριστικά του εντόμου, που με τη μορφή περιδέραιου κοσμεί το λαιμό της Θεάς στην τοιχογραφία της Ξεστής 3, στην προϊστορική πόλη του Ακρωτηριού, στη Θήρα. Είναι πολλές οι σκέψεις που γεννούν αυτά όλα τα χαρακτηριστικά, για το τι μπορεί να συμβολίζει μια λιβελούλα στη Μινωική εποχή. Θα το επιχειρήσουμε σε μια επόμενη ευκαιρία.
Ο χώρος της ανασκαφής στο Μόχλος, με μια φοιτήτρια αρχαιολογίας να σκάβει στο δάπεδο που βρέθηκε η λιβελούλα. Απέναντι ακριβώς διακρίνεται ο σημερινός ψαράδικος οικισμός.
Η λιβελούλα είναι ένα εντυπωσιακό έντομο, που δεν περνάει απαρατήρητο, τόσο για την εμφάνισή του, όσο και για το μοναδικό του πέταγμά.
ΝΙΚΟΣ ΖΕΡΒΟΝΙΚΟΛΑΚΗΣ Αθήνα 26 Νοεμβρίου 2006
|