ΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΖΕΡΒΟΝΙΚΟΛΑΣΚΗΣ

Ημερολόγιο Καλοκαιριού 2013

Περίοδος I, Κρήτη

Από το

ΗΡΑΚΛΕΙΟ

Στο

ΡΕΘΥΜΝΟ

Μετά από πολύ μεγάλη κούραση, καθώς η φωτογράφιση των Μινωικών τοιχογραφιών μου πήρε πολλές ώρες, κατηφόρισα από το Μουσείο την οδό Δαιδάλου και βρέθηκα στη Βενετσιάνικη Piazza delle biande. Το σημερινό της όνομα είναι «Πλατεία Ελευθερίου Βενιζέλου», αλλά πιστεύω πως λίγοι Ηρακλειώτες την ξέρουν με αυτό το όνομα. Όλος ο κόσμος την ξέρει με το όνομα «Λιοντάρια» ή το πολύ «Κρήνη Μοροζίνη».

Μ’ αρέσει να τη λέω με το βενετσιάνικό της όνομα: Piazza delle biande. Το ίδιο μ’ αρέσει και η μπουγάτσα εδώ, όπως και ο espresso. Η καρδιά του Ηρακλείου, με την αέναη κίνηση. Από τότε που έπινα τον καφέ μου εδώ, υποψήφιος φοιτητής της Νομικής (τότε) μέχρι σήμερα, η κίνηση εδώ στα Λιοντάρια του Μοροζίνη δεν σταμάτησε ούτε λεπτό.

 

Ηράκλειο. Η Κρήνη Μοροζίνη στην Ενετική Piazza delle biande.

 

Έτσι, η πλατεία αυτή είναι ένα κομμάτι από την εφηβεία μου. Και δεν κρύβω πως το Ηράκλειο είναι η αγαπημένη πόλη!

Πολλά πρωινά στην Κνωσό, τέτοια εποχή και πολλές κουβέντες τα βράδια, πότε εδώ στα Λιοντάρια και πότε στην επίσης πολυσύχναστη τότε Πλατεία Ελευθερίας, απέναντι από το Αρχαιολογικό Μουσείο.

Ανάμεσα στα άλλα, μ’ άρεσε να κάνω βόλτες μέχρι το λιμάνι και τον Κούλε, κατηφορίζοντας την οδό 25^ης Αυγούστου, που και αυτή μ’ αρέσει να τη λέω με το Βενετσιάνικό της όνομα: Ruga Maistra.

Το Ηράκλειο έχει μια βαθιά προϊστορική ρίζα στην εποχή του Χαλκού, με την Κνωσό, τη νησίδα Δία (Ντία), το Γιούχτα, την Αμνισό και άλλες ακόμη Μινωικές θέσεις, ενώ από την άλλη έχει και μια λάμψη Βενετσιάνικη, έτσι που χωρίς άλλη σκέψη λογαριάζω αυτή την πόλη Πρωτεύουσα της Μεσογείου.

 

Ηράκλειο. Η Ενετική Loggia, στη βορειοανατολική γωνιά της άλλοτε Piazza delle biande.

 

Αν κλείσω για λίγο τα μάτια μπορώ να φανταστώ μπροστά μου το Palazzo Ducale, απέναντι από τη Βασιλική του Αγίου Μάρκου. Έχω αφήσει για λίγο τον φίλο και συνταξιδιώτη μου σ’ αυτό το ταξίδι, Paul Faure να ξεκουράζεται στη διπλανή καρέκλα, όση ώρα περιπλανιέμαι στο Βενετσιάνικο Ηράκλειο, που το εκφράζει με οριστικό τρόπο η Ενετική Loggia, λίγες δεκάδες μέτρα από τα Λιοντάρια.

Η Piazza delle biande (Πλατεία των δημητριακών) μπορεί και να είναι ένα από τα σημεία της αιωνιότητας του Ηρακλείου, όπως μου αρέσει συχνά να αστειεύομαι με τον εαυτό μου, φωτογραφίζοντας αυτό το μέρος. Πλήθος κόσμου περιτριγυρίζει τα Λιοντάρια του Μοροζίνη. Ντόπιοι και ξένοι κάθε ηλικίας.

Η πλατεία με τις πιο γευστικές μπουγάτσες στη Μεσόγειο. Ό,τι πρέπει μετά από ένα κουραστικό πρωινό και ταυτόχρονα ευχάριστο, παρά την κούραση.

Ο Paul Faure, δίπλα μου, παραμένει σιωπηλός και μ’ αφήνει να σκέφτομαι το βενετσιάνικο πρόσωπο της πόλης σ’ αυτή την πλατεία που κατασκευάστηκε, αντιγράφοντας την Πλατεία του Αγίου Μάρκου, στη Βενετία. Ίσως κάποτε αποκατασταθεί η πλατεία, όπως ήταν όταν φτιάχτηκε. Το Ηράκλειο τα τελευταία χρόνια εμφανίζεται τολμηρό στις αναμορφώσεις του, έτσι που μέσα σε λίγα χρόνια έχει αλλάξει εντελώς την εικόνα του, με πολύ σπουδαία έργα ανάπλασής του.

Αναδεικνύει έτσι πολλά στοιχεία της ιστορικής του διαδρομής, που το καθιστούν σιγά-σιγά μια σύγχρονη, πολύ ενδιαφέρουσα ζωντανή πόλη-Μουσείο. Το Ηράκλειο ξεδιπλώνει το παρελθόν του με ευκρίνεια, όπως και το πολιτισμικό του χρώμα.

Η περιτείχιση του Ηρακλείου, που βρίσκεται σε εξαιρετική διατήρηση, ήταν κάποτε μια καταπληκτική αμυντική κατασκευή, που εξακολουθεί να προκαλεί και σήμερα το θαυμασμό, τόσο για την αποτελεσματικότητά της την εποχή που ήταν σε χρήση, όσο και για την αισθητική της που την καθιστούν ένα αρχιτεκτόνημα υψηλής τέχνης.

 

Ηράκλειο. Η ιστορική οδός 25^ης Αυγούστου, που το όνομά της σημαίνει και την ημερομηνία του τέλους της Τουρκοκρατίας στην Κρήτη. Ο ίδιος αυτός δρόμος ήταν το θέατρο των αιματηρών εξελίξεων. Το ενετικό του όνομα ήταν Ruga Maistra.

 

Από την ατείχιστη Konoso των Μινωικών χρόνων στην περιτειχισμένη Ενετική Candia και από κει στη σημερινή πόλη.

Αναχώρηση για Ρέθυμνο.

Φέτος τον έχω κάνει αρκετές φορές αυτό το δρόμο. Συχνά, τη διαδρομή αυτή την κάνω πρωί με το που βγαίνω από το καράβι. Είναι μια καλή ώρα γιατί τότε ξυπνούν σιγά-σιγά όλες οι μυρωδιές του τόπου. Η Μινώα Γη. Τα βότανα, οι λογής θάμνοι, χόρτα, δέντρα, άγρια φυτά. Αυτό εννοώ Μινώα Γη. Όλους εκείνους τους μικρούς αρύβαλλους από τη Ζάκρο με τα φάρμακα και τα δηλητήρια από εκχυλίσματα βοτάνων, που εμπορεύονταν οι Μινωίτες με τη Φαραωνική Αίγυπτο.

 

Ανθισμένος Αγκίσαρος. Ο Cistus Cretikus (Κρητικός Κίστος), που τον λένε και Λαδανιά. Το κόμμι του ήταν εξαγώγιμο προϊόν από τους Μινωίτες.

 

Οδηγεί άλλος κι έτσι έχω την ευκαιρία να παρατηρώ ανενόχλητος τη φύση που «τρέχει» έξω από το παράθυρο του αυτοκινήτου. Μπορώ να στρέφω την προσοχή μου στα φυτά που προσπερνώ και να απολαμβάνω τις φευγαλέες μυρωδιές της Μινώας Γης.

Αυτό τον καιρό έχουν ακόμη κίτρινα άνθη οι ασπάλαθοι. Είναι στο φόρτε τους οι πικροδάφνες. Και τα ροζ-λιλά που βλέπω είναι οι ανθισμένοι αγκίσαροι.

«Όλοι οι περιηγητές από τον Μπελόν και πέρα, περιγράφουν το μάζεμα του λάβδανου από τις λαδανιές του Μυλοπόταμου, το μεσοκαλόκαιρο, όταν ο καυτός ήλιος κάνει τα φύλλα να βγάζουν σταγόνες σαν πίσσα και όταν η γενειάδα των τράγων είναι πασαλειμμένη με μεθυστικά αρώματα…». (Paul Faure: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΗ ΜΙΝΩΙΚΗ ΕΠΟΧΗ, σελίδα 164).

Λαδανιά είναι ο Αγκίσαρος. Το επιστημονικό του όνομα είναι Cistus Cretikus (Κρητικός Κίστος), για την Ανατολική Μεσόγειο, ενώ στη Δυτική Μεσόγειο λέγεται Cistus Ladanopherum, απ’ όπου είναι φανερό ότι προέρχεται και το όνομα λαδανιά.

Ο Paul Faure περιγράφει λεπτομερώς τον τρόπο που οι Μινωίτες μάζευαν το κόμμι του Αγκίσαρου, για να το αφιερώσουν ύστερα στα Ιερά Κορυφής, αλλά και για να το εμπορευτούν με την Αίγυπτο των Φαραώ.

«Μπορεί σ’ αυτό το φύραμα να αναφέρεται η επιγραφή πάνω σε ένα αλαβάστρινο αγγείο που βρέθηκε στον τάφο του Φαραώ Θούθμωση 4^ου (Tuthmosis IV) και που ανάγεται στα τέλη του 15^ου αιώνα προ Χριστού: ¨αγγείο που περιέχει προϊόν κεφτί¨» (αυτή είναι η φαραωνική επιγραφή). (Paul Faure: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΗ ΜΙΝΩΙΚΗ ΕΠΟΧΗ, σελίδα 165).

Να γιατί πιστεύω ότι εκφράζομαι με ακρίβεια όταν σε αυτού του είδους τις περιγραφές χρησιμοποιώ την έκφραση «Μινώα Γη».

Από την εποχή του Χαλκού μέχρι σήμερα δεν άλλαξε τίποτε στους αγκίσαρους ή τις λαδανιές του Μυλοπόταμου. Παιδί κυνηγούσα στους αγκίσαρους τριζόνια. Τα χέρια μου κολλούσαν από την πίσσα του φυτού, που με ενοχλούσε, αλλά από την άλλη είχε μια μεθυστική, πολύ ωραία μυρωδιά, που μου άρεσε να την απολαμβάνω.

«Προϊόν κεφτί», το κόμμι του αγκίσαρου.

Ταξιδεύω από το Ηράκλειο στο Ρέθυμνο. Η μόνη διαφορά μου από ένα Μινωίτη είναι ότι εγώ ταξιδεύω μέσα σε ένα αυτοκίνητο.

 

Το Ενετικό Λιμάνι του Ρεθύμνου.

 

Η πινακίδα γράφει: Σείσες, ένα χωριό περίπου στα μισά της διαδρομής. Μεταλλευματοφόρος περιοχή για τους Μινωίτες. Εδώ έβρισκαν χαλκό, όπως και στα Αστερούσια Όρη, στο Νότο της Μεσαράς.

«Ας πούμε, για να είμαστε πιο απλοί, ότι ο χαλκός φαίνεται να υπάρχει ακόμη σε ποσότητες ικανές για μια βιοτεχνική εκμετάλλευση σε τέσσερεις μεγάλες ζώνες της Κρήτης: στα βουνά Αστερούσια, και ειδικά κοντά στις δυο μεγάλες μινωικές πολιτείες, στη Λεβήνα και τη Λασαία, στα Ταλαία όρη, στα ανατολικά του Κουλούκουνα και ειδικά κοντά στις δυο πόλεις Κύταιον και Σείσες…». (Paul Faure: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΗ ΜΙΝΩΙΚΗ ΕΠΟΧΗ, σελίδα 65).

Οι διαδρομές πάνω στην Κρήτη, ακόμη κι όταν γίνονται πάνω σε ασφαλτόδρομους έχουν μια Μινωική γοητεία, σε ένα τοπίο, που δεν έχει αλλάξει στην ουσία και διατηρεί πλήθος σημάδια και τοπωνύμια από τη Μινωική εποχή. Όλο και πιο πολύ πιστεύω ότι η εκφορά του λόγου από τους Κρητικούς, μαζί με τις ιδιωματικές εκφράσεις τους έχουν καταγωγή Μινωική.

 

Ρέθυμνο. Η Κρήνη Rimondi (λεπτομέρεια).

 

Ο τρόπος ομιλίας έρχεται από την Κνωσό και τις άλλες Μινωικές πόλεις της εποχής του Χαλκού. Ο τρόπος, που ο Κρητικός συχνά παραλείπει να εκφέρει ορισμένα φωνήεντα είτε στην αρχή είτε στη μέση, αλλά και στο τέλος μιας λέξης, μου φέρνει στο νου τον τρόπο απόδοσης σήμερα από τους αρχαιολόγους της Γραμμικής Α΄ και Β΄ με τη χρήση γραμμάτων του λατινικού αλφάβητου. Τη λέξη «όρνιθα», για παράδειγμα, ένας σημερινός Κρητικός τη λέει ακόμη πολύ συχνά «όρθα», παραλείποντας εντελώς τη μεσαία συλλαβή (όρ(νι)θα).

Παιχνίδια με τον χρόνο. Κάπου αισθάνομαι ότι ο Paul Faure μου κλείνει το μάτι, κάπου μπορεί και να εξανίσταται. Η Κρήτη είναι μια διαρκής τόλμη.

Μ’ αρέσει να ταξιδεύω στην Κρήτη με αυτή τη Μινωική προοπτική των τόπων, των πραγμάτων, των ονομάτων και των εικόνων με την ιλιγγιώδη ηλικία, που δεν απέχει κατ’ ελάχιστο από το σήμερα.

 (γραφή με στοιχεία της Γραμμικής Β΄), που διαβάζεται: AMINISO και είναι η Αμνισσός.

Ταξιδεύω στην Κρήτη, από το Ηράκλειο στο Ρέθυμνο, με ένα ίχνος προϊστορικό, της εποχής του Χαλκού και ένα σύγχρονο της εποχής του τουρισμού.

Το Ρέθυμνο είναι φέτος, όπως αποφαίνεται ένα μεγάλο ταξιδιωτικό πρακτορείο παγκόσμιας εμβέλειας, ένας από τους πρώτους προορισμούς στην ταξιδιωτική λίστα.

Το Ρέθυμνο είναι μια πόλη-εκμαγείο με πολλά Ενετικά στοιχεία και ακόμη περισσότερα (φαινομενικά ίσως) σημάδια από την Τουρκοκρατία.

Τα Τούρκικα κατάλοιπα στην παλιά πόλη του Ρεθύμνου είναι ως επί το πλείστον προσθετικά επικαθήματα πάνω σε προγενέστερα Ενετικά κτήρια και αυτό με ενοχλεί, όχι για άλλο λόγο, αλλά γιατί θεωρώ τα Ενετικά αρχιτεκτονήματα μεγαλύτερης αισθητικής και αρχιτεκτονικής αξίας. Γι’ αυτό και θεωρώ ότι το Ηράκλειο έπραξε σοφά, που αποκατέστησε τα Ενετικά χαρακτηριστικά της πόλης, καθαρίζοντας από τις προσμίξεις τους σημαντικά αρχιτεκτονικά μνημεία, όπως είναι η Κρήνη Μοροζίνη και ο Άγιος Τίτος, για παράδειγμα.

 

Ρέθυμνο. Μινωικές σαρκοφάγοι από το Υστερομινωικό νεκροταφείο στους Αρμένους.

 

Στο Ρέθυμνο με ενοχλεί που η Κρήνη Rimondi, για παράδειγμα έχει ακόμη δίπλα της τα Τούρκικα κατάλοιπα (Αλέμ), παρ’ ότι έχει αποτιναχτεί από πάνω της ο Τούρκικος Θόλος. Δεν θα επιμείνω, γιατί σκοπεύω κάποια στιγμή να επανέλθω στο «κρυφό» Ενετικό Ρέθυμνο, που είναι τόσο όμορφο και ενδιαφέρον.

Στο Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης, απέναντι από την είσοδο της Φορτέτσας, θα βρεθώ μπροστά σε ένα σύνολο Μινωικών Σαρκοφάγων από το νεκροταφείο των Υστερομινωικών χρόνων, στους Αρμένους, ένα χωριό, δέκα χιλιόμετρα νότια από την πόλη του Ρεθύμνου. Οι σαρκοφάγοι έχουν πλούσιο διάκοσμο, με μινωικά σύμβολα και θέματα: ταύρους, Διπλούς Πελέκεις, Διπλά Κέρατα Καθοσιώσεως.

Αυτές οι σαρκοφάγοι είναι και το αίνιγμα μιας Μινωικής πόλης, που δεν έχει έρθει ακόμη στο φως.

 

Άποψη της πόλης του Ρεθύμνου από τη Φορτέτσα.

 

Το Ενετικό Λιμάνι έχει στην είσοδό του ένα Αραβικό Φάρο. Όσο ήταν καλές οι σχέσεις της Μινωικής Κρήτης με τη Φαραωνική Αίγυπτο, άλλο τόσο κακές ήταν οι σχέσεις της Κρήτης με τους Αγαρηνούς (Άραβες μουσουλμάνους), που είναι κατάλοιπό τους αυτός ο Φάρος.

Οι αφηγήσεις της γιαγιάς μου της Μαρίας είχαν πάντοτε άγριες ιστορίες με Αγαρηνούς, που τους φανταζόμουν τέρατα να ξεκοιλιάζουν ανθρώπους. Πολλά χρόνια μετά συνάντησα στις ακτές της Αφρικής πολλούς από τους διαδόχους τους και με αρκετούς από αυτούς γίναμε φίλοι.

Οι σχέσεις των Αγαρηνών με την Κρήτη ήταν πάντα δύσκολες. Ωστόσο, παρ’ ότι δεν μ’ αρέσει το όνομα Αγαρηνός, ούτε η προέλευσή του, η χρήση του κάνει σαφές για ποιους Άραβες πρόκειται. (Σ.Σ. είναι βιβλικός προσδιορισμός, άρα έχει θρησκευτικές αιτιάσεις και αναφέρεται στους Άραβες, που σύμφωνα με τη γενεαλογία της Βίβλου, κατάγονταν από την Άγαρ και όχι από τη Σάρα. Οι λαοί βέβαια δεν μπορεί να χωρίζονται με αυτό τον ουτοπικό και αστείο τρόπο, αλλά έτσι επικράτησε με αυτό το συγκεκριμένο όνομα. Η Βίβλος δεν θεωρώ ότι είναι επιστημονικά αξιόπιστο κείμενο, για να λέμε καθαρές κουβέντες και να μην έχουμε παρεξηγήσεις).

 

 

Οι προϊστορικές θρησκείες είναι πιο καθαρές και πιο σαφείς, ίσως γιατί είναι απαλλαγμένες από δόγματα, που συνήθως βαραίνουν σαθρές «κατασκευές», που δεν αντέχουν στην έρευνα.

Προτιμώ τις μυρωδιές του Μυλοπόταμου, που έχουν απάνω τους το βάρος των εκατομμυρίων ετών και ενεργοποιούνται στο έπακρο από τη δροσιά του πρωινού του Ιουνίου. Πανάρχαια φυτά με μπρούσκο άρωμα, όπως η αγκαραθιά, ο ασπάλαθος (που διατηρεί ατόφιο το προϊστορικό του όνομα), το ίδιο και ο Δίκταμος ή έρωντας, ο σκίνος, η καλαμιά, η χαρουπιά, το φασκόμηλο, η θρούμπη, ο αγκίσαρος.

Λάμπει ο ήλιος του πρωινού στον κόρφο της θάλασσας ή στην ποδιά της, με το περίγραμμά του ακανόνιστο, όπως αναδύεται από τα νερά και στάζει θαύματα.

Η ανατολή του ήλιου ήταν πάντοτε για τις πρώιμες θρησκείες ένα ακριβές δοκίμιο ζωής, χωρίς μυθογραφίες κι αυτό είναι μια επιστημονική αλήθεια, χωρίς θεοκρατικές παρακρούσεις.

«Το υψηλό μινωικό ιερό (εννοεί προφανώς Ιερό Κορυφής), στο όρος Βρύσινας, κοντά στο Ρέθυμνο, είναι προσανατολισμένο κατά τρόπο που να βλέπει την ανατολή του ήλιου ανάμεσα από τα κέρατα της Ίδης, δυο φορές το χρόνο, στις αρχές Φεβρουαρίου και στις αρχές Νοεμβρίου, που είναι δυο βασικές ημερομηνίες στη ζωή του κοπαδιού…» (Paul Faure: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΗ ΜΙΝΩΙΚΗ ΕΠΟΧΗ, σελίδα 170).

Το ταξίδι δεν τελειώνει εδώ. Συνεχίζεται.

 

ΝΙΚΟΣ ΖΕΡΒΟΝΙΚΟΛΑΚΗΣ    ΑΘΗΝΑ 19 Ιουλίου 2013