ΝΙΚΟΣ ΖΕΡΒΟΝΙΚΟΛΑΚΗΣ - Αζοριάς Καβούσι

Ένα σκεύος, που συγκολλήθηκε για να ξαναβρεί την αρχική του φόρμα.

Κάποιοι την πυρπόλησαν και ό,τι σώθηκε έχει τα σημάδια της φωτιάς. Οι νοικοκυραίοι της την είχαν εγκαταλείψει, όπως φαίνεται, πριν πυρποληθεί. Πήραν ίσως μαζί τους όσα μπορούσαν να σηκώσουν και έφυγαν. Το σκηνικό που ζωντάνεψε από την αρχαιολογική ανασκαφή, παραπέμπει σε επιδρομή. Και οι επιδρομείς δεν άφησαν πέτρα πάνω στην πέτρα. Πίσω τους άφησαν μόνο στάχτες.

Ένα μέρος από τα πολλά οικιακά σκεύη, που βρέθηκαν στην κουζίνα των αρχαϊκών χρόνων, στον Αζοριά.

Όλα αυτά συνέβησαν στις αρχές του 5^ου προ Χριστού αιώνα, σε μια πόλη που έρχεται ανασκαφικά στο φως τα τελευταία δέκα χρόνια, στην Ανατολική Κρήτη, σε μια περιοχή κυκλωμένη από Μινωικές θέσεις και πόλεις. Η θέση αυτής της πόλης των αρχαϊκών χρόνων είναι στα βουνά, σχεδόν κρυμμένη από τη θάλασσα, παρ' ότι η ίδια βλέπει από ψηλά τον κόλπο του Μεραμπέλου.

Πολύτιμη ανασκαφή για την περίοδο που αναφέρονται τα ευρήματά της. Μια περίοδος σκοτεινή ακόμη για την Κρήτη.

Πολύτιμη όμως είναι αυτή η επιμέρους ανασκαφή της κουζίνας, που έφεραν στο φως οι αρχαιολόγοι, με όλα της, σχεδόν, τα σκεύη. Και μαζί με τα σκεύη, έρχονται στο φως ένα πλήθος ακόμη από πληροφορίες για το τι μαγείρευαν οι νοικοκυραίοι της σ' αυτή την «μάλλον πλούσια» κουζίνα.

Ελιές, καρποί, σπόροι από δημητριακά και όσπρια είναι η «σοδειά» στα ευρήματα των αρχαιολόγων.

Όμως, το αίνιγμα ή το θρίλερ, που προσπαθεί να αφηγηθεί με τον τρόπο της η εικόνα καταστροφής σ αυτή την αρχαϊκή κουζίνα είναι: ποιος την πυρπόλησε.

Ο αρχαιολόγος Λευτέρης Χατζόπουλος, Διευθυντής ανασκαφής στον Αζοριά λέει ότι η πόλη του 7^ου προ Χριστού αιώνα καταστράφηκε από εισβολείς.

Ο αρχαιολόγος, Λευτέρης Χατζόπουλος δείχνει στον Νίκο Ζερβονικολάκη
ευρήματα από την αρχαϊκή κουζίνα, που ανέσκαψε στην πόλη του Αζοριά.

Στον Αζοριά «σκάβει» η Αμερικανική Σχολή Κλασσικών Σπουδών, κάτω από την εποπτεία της ΚΔ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Ο Αζοριάς είναι ένας λόφος που έχει διπλή κορυφή και βρίσκεται ανάμεσα σε γυμνά βουνά, περίπου 3 χιλιόμετρα πάνω από το χωριό Καβούσι. Ένα επιβλητικό τοπίο και μια στρατηγική θέση. Ο τόπος γύρω έχει πολλές Μινωικές θέσεις, ενώ η ίδια η πόλη στον Αζοριά κατοικείται αδιάλειπτα από την Ύστερη Νεολιθική Εποχή (περίπου 3000 προ Χριστού), μέχρι τον 5^ο προ Χριστού αιώνα.

Ο ανασκαφέας του αρχαιολογικού χώρου μου λέει ότι έχουν εντοπισθεί δυο Ακροπόλεις και σημαντικά Δημόσια κτήρια, με χώρους λατρείας, χώρους εστίασης και αποθήκες. Η πόλη αυτή φαίνεται να ακμάζει ανάμεσα στον 7^ο και τον 5^ο προ Χριστού αιώνα. «Ένα αστικό περιβάλλον, με δρόμους και διευθετήσεις ελεύθερων χώρων, προφανώς δημόσιων».

Ρώτησα τον αρχαιολόγο αν αυτές οι διευθετήσεις σημαίνουν μια πολεοδομική και ρυμοτομική σχεδίαση. «Κατά κάποιο τρόπο ναι» ήταν η απάντησή του, λέγοντας ακόμη, ότι αυτή η πόλη των αρχαϊκών χρόνων στον Αζοριά «είναι ένας προάγγελος των πόλεων-κρατών, που θα εμφανιστούν αργότερα».

Ο χώρος της αρχαιολογικής ανασκαφής στην κορυφή ενός λόφου, στον Αζοριά.

Αυτό είναι το περιβάλλον στο οποίο εντοπίζεται και αυτή η κουζίνα στην οποία θα στρέψουμε το ενδιαφέρον μας. Για την εκτεταμένη ανασκαφή στον Αζοριά, θα επιστρέψουμε μια άλλη φορά. Ωστόσο, η ανασκαφή και τα ευρήματα της κουζίνας των αρχαϊκών χρόνων έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον.

· «Αυτή η κουζίνα, όπως και άλλοι αποθηκευτικοί χώροι στον Αζοριά μας δίνουν μια πολύ καλή εικόνα της διατροφής των ανθρώπων που κατοικούσαν εδώ. Ξέρουμε ότι είχαν αιγοπρόβατα. Ξέρουμε επίσης ότι κατανάλωναν ψάρια...»

· «Από τα κόκκαλα που έχουμε βρει. Στα σκεύη της κουζίνας βρήκαμε ίχνη τροφών, όπως και στα αποθηκευτικά πιθάρια βρήκαμε καρπούς, υπολείμματα κρασιού και λαδιού...».

- Η κουζίνα αυτή, δηλαδή, με τον μεγάλο αριθμό σκευών που βλέπω, θα πρέπει να σας έδωσε μια καλή εικόνα για τις διατροφικές συνήθειες των ανθρώπων που κατοικούσαν σ' αυτή την πόλη του Αζοριά.

· «Ναι, νομίζω ότι έχουμε μια πολύ χρήσιμη εικόνα. Βλέπουμε ότι οι κάτοικοι σ' αυτή την πόλη έτρωγαν σταφύλια, σύκα, αμύγδαλα, δημητριακά, όσπρια, φάβα, ρεβίθια, φακές, ελιές. Βρήκαμε σπόρους ελιάς...».

Η εντυπωσιακή θέα από την πόλη των αρχαϊκών χρόνων στον Αζοριά, προς τον κόλπο του Μεραμπέλου.
Στο βάθος φαίνεται η νησίδα Ψείρα, με τα ερείπια μιας σημαντικής πόλης των Πρωτο-Μινωικών χρόνων.
Ωστόσο, η ίδια η πόλη στον Αζοριά παραμένει «αθέατη», ενώ αυτή μπορεί να «βλέπει» τα πάντα γύρω.

- Αυτά τα τόσα πολλά σκεύη ίσως να δείχνουν ότι υπάρχει και ποικιλία στο μαγείρεμα των φαγητών.

· «Υπάρχουν πράγματι, πάρα πολλά σκεύη, όπως βλέπετε. Πιάτα, γαβάθες, λεκάνες, σκεύη μαγειρέματος, στάμνες, αρρύβαλοι, κουτάλες. Σκεύη δηλαδή, που βλέπει κάποιος και σε μια σημερινή κρητική κουζίνα. Αυτά όλα τα σκεύη ήταν σε χρήση...»

- Είπατε ότι όλα αυτά βρέθηκαν σε ένα στρώμα καταστροφής από φωτιά.

· «Ναι. Η κουζίνα αυτή, όπως και η πόλη, πυρπολήθηκε από κάποιους εισβολείς, που κατέστρεψαν τα πάντα. Δεν γνωρίζουμε γιατί συνέβη αυτό που συνέβη, ξέρουμε όμως πώς έγινε, έχουμε δηλαδή αρκετές εικόνες από την καταστροφή. Όλα τα σκεύη αυτής της κουζίνας είναι σπασμένα. Μαζέψαμε και συγκολλήσαμε τα κομμάτια τους, που βρέθηκαν σχεδόν όλα εκεί, στο ίδιο σημείο. Κάποιοι τα έσπασαν, τα κατέστρεψαν και έκτοτε παρέμειναν ανέγγιχτα, μέχρι τη στιγμή της ανασκαφής. Αυτοί που κατέστρεψαν την πόλη την περιέρχονταν και έβαζαν φωτιά σε κάθε δωμάτιο. Το στρώμα καταστροφής δείχνει παντού ίχνη φωτιάς...».

· «Το στρώμα καταστροφής, με τη φωτιά, είναι στις αρχές του 5^ου προ Χριστού αιώνα. Τα πάντα είναι καμένα. Τα αγγεία χρονολογούνται νωρίτερα, είναι όλα του 6^ου προ Χριστού αιώνα. Όταν μπήκε η φωτιά, οι άνθρωποι είχαν φύγει, παίρνοντας ίσως μαζί τους όσα μπορούσαν να σηκώσουν...»

Εδώ, ένα άλλο σκεύος στα χέρια του αρχαιολόγου.
Στάθηκε πιο τυχερό, γιατί έμεινε σχεδόν ατόφιο, χωρίς ιδιαίτερες φθορές.

Μια εικόνα αναγκαστικού ξεσπιτωμού, όμοια με πλήθος άλλες, στους αιώνες που ακολούθησαν, όταν οι κάθε φορά εισβολείς καίνε, δηώνουν, λεηλατούν, καταστρέφουν.

Ωστόσο, παρά την καταστροφή, η θετική εικόνα που προκύπτει από αυτή την αρχαιολογική ανασκαφή είναι σαφέστατα πιο σημαντική και πιο χρήσιμη. Μια εικόνα εναργής για τη ζωή των ανθρώπων που κατοίκησαν αυτή την πόλη των αρχαϊκών χρόνων, πριν έρθουν οι εισβολείς. Το λάδι και το κρασί στα πιθάρια. Οι σπόροι του σταριού, του κριθαριού, του λαθουριού (φάβα), των ρεβιθιών. Τα σύκα, τα σταφύλια, τα αμύγδαλα. Ίχνη μιας ζωής, που ταξιδεύει στους αιώνες. Μυρωδιές και γεύσεις, που ούτε ο εισβολέας, ούτε η φωτιά κατάφερε να αφανίσει. Η ζωή δεν αφανίζεται τόσο εύκολα, ακόμη και μπροστά στην καταστροφική μανία ενός εισβολέα. Η πόλη αυτή, που συνεχίζεται η ανασκαφή της, έρχεται από την Ύστερη Νεολιθική Εποχή, και δεν σταμάτησε ποτέ να κατοικείται, μέχρι τις αρχές του 5^ου προ Χριστού αιώνα.

Εκεί κοντά στον αρχαιολογικό χώρο ζει και μια ελιά πολλών αιώνων. Ο βίος της ξεμετρά πάνω από 5.000 χρόνια ζωής και στους Ολυμπιακούς αγώνες της Αθήνας, το 2004, από τους θαλλούς της στεφανώθηκαν ολυμπιονίκες. Η ζωή έχει μονοπάτια μυστικά για να συνεχίζεται, ξεπερνώντας τις καταστροφές. Στις στέγες των σπιτιών εκείνης της πόλης των αρχαϊκών χρόνων εντοπίσθηκαν δοκάρια από ξύλα ελιάς. Η ζωή έρχεται και φεύγει.